ΜΙΚΡΟ ΟΡΓΑΝΟ ΓΙΑ ΕΝΑ ΝΕΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ

ΜΙΚΡΟ ΟΡΓΑΝΟ ΓΙΑ ΕΝΑ ΝΕΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ

18.1.12  Μπλε Ρόδο  No comments

Από τις πρωτόγονες κοινωνίες μέχρι τις σύγχρονες, η σκιά έχει αντιμετωπιστεί σαν κάτι το μυστηριακό. Έχει συνδεθεί με δοξασίες φαντασμάτων, αερικών, μεταθανάτιων ψυχών, υπερφυσικών τρομακτικών πλασμάτων. Εξού και το ρήμα σκιάζομαι. Η σκιά, όπως και το φως, είναι τα μόνα άυλα πράγματα που αντιλαμβάνονται οι ανθρώπινες αισθήσεις. Η άυλη υπόστασή της, μαζί με τη σαγήνη του άγνωστου και κρυφού στοιχείου του σκοταδιού, που κρύβει τις λεπτομέρειες κι αφήνει μια εικόνα συγκεχυμένη, διεγείρουν την φαντασία του θεατή, κάνοντάς τον να πλάθει ενδόμυχα τις λεπτομέρειες τις μορφής, να την κοιτά με δέος, απορία, φόβο ή να την εξιδανικεύει. Αυτή η γοητεία του ίσκιου, που για αιώνες απασχόλησε τους θνητούς, και τις τέχνες, θα ήταν κρίμα αν έλειπε από το χώρο του θεάτρου. Γιατί είναι ένα δυνατό, ευμετάβλητο εργαλείο, για να πετύχει κανείς υψηλή συν-κίνηση που είναι και το ζητούμενο της Τέχνης. 

Πέρα από τον Καραγκιόζη και τις άλλες παραδοσιακές μορφές θεάτρου σκιών, καθώς και τη χρήση τις σκιάς σαν γαρνιτούρα στις σύγχρονες παραστάσεις, υπάρχει ένα άλλο είδος θεάτρου, που βασίζεται εξολοκλήρου στις σκιές. Δεν θα ασχολείται τόσο με μικρές χάρτινες φιγούρες σε έναν μπερντέ, αλλά με ανθρώπινες σιλουέτες πάνω σε μία οθόνη μήκους από 3 μέχρι και 20 μέτρα. Παρακάτω, θα προσπαθήσω να δώσω ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά του Νέου Θεάτρου Σκιών.

Ανάλυση της σκιάς
Η σκιά είναι μια σκοτεινή προβολή που οφείλεται στην παρεμβολή ενός αδιαφανούς σώματος στην πορεία των φωτεινών ακτίνων. Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε ό,τι φωτίζεται. Στο θέατρο σκιών το ενδιαφέρον μας είναι στραμμένο στο χώρο της οθόνης που δε φτάνει το φως. Η φωτεινή περιοχή είναι ουδέτερη, αντιθέτως η σκοτεινή είναι ενεργή. 

Για να υπάρξει σκιά, πρέπει να υπάρχει φως. Όσο μικρότερες κι όσο λιγότερες είναι οι πηγές που προβάλουν φως στην ίδια επιφάνεια, τόσο πιο ακριβές φαίνεται το είδωλο. Για το λόγο αυτό, οι φωτεινές ακτίνες δεν πρέπει να διαχέονται στο χώρο κι από κει να αντανακλούν στην οθόνη, αλλά να προέρχονται από τον ελάχιστο δυνατό χώρο(point source/σημειακός φωτισμός).

Στο Ν.Θ.Σ για να προβάλουμε μια σκιά δε χρειάζεται η φιγούρα να είναι "κολλημένη" πάνω στην οθόνη, όπως γίνεται αιώνες τώρα στα παραδοσιακά είδη θεάτρου σκιών. Αλλά όλη η μαγεία αυτής της τέχνης είναι η απόσταση του παρεμβαλλόμενου σώματος από την οθόνη και η κίνησή του σε όλο το χώρο μεταξύ οθόνης και φωτός. Όσο απομακρύνεται το σώμα από την οθόνη κι όσο πλησιάζει την πηγή τόσο το είδωλό του μεγαλώνει. Αντίστοιχα, όσο απομακρύνεται από την πηγή συρρικνώνεται. Επίσης, ανάλογα με την ποιότητα της λάμπας, όσο πλησιάζει προς αυτή, τόσο εμφανίζεται η παρασκιά. Θολώνουν δηλαδή τα όρια μεταξύ ουδέτερης (φωτεινής) και ενεργής (σκοτεινής) περιοχής.

Σκιά και σινεμά
Όπως το σώμα μπορεί να κινείται στο χώρο, έτσι και η πηγή. Μπορούμε να κάνουμε zoom in πλησιάζοντας την πηγή στα αντικείμενα, να χρησιμοποιήσουμε ειδικές γωνιές λήψης (πχ κοντρ πλονζέ), να κάνουμε κινήσεις taveling ή να πετύχουμε την κινηματογραφική κίνηση του γερανού. Αν η λάμπα είναι ψηλά το αντικείμενο φαίνεται κοντό, αν είναι χαμηλά ψηλό. Ωστόσο, το καλύτερο ύψος για να φωτίσουμε ένα σώμα χωρίς να φαίνεται παραμορφωμένο διαφέρει από κάδρο σε κάδρο. Ενδεικτικά αναφέρω μερικά:

Πολύ γενικό (ο άνθρωπος φαίνεται μικρός, κυριαρχεί το τοπίο): Εδώ το ύψος δεν έχει σημασία για τον άνθρωπο αλλά για το τοπίο. Εξάλλου σε ένα τέτοιο πλάνο ο ηθοποιός είναι κολλημένος στο πανί για να γίνει όσο πιο μικρός γίνεται, ή καλύτερα χρησιμοποιούμε μια χάρτινη φιγούρα.

Γενικό (Η ανθρώπινη φιγούρα είναι ολόκληρη στο πλάνο): Η λάμπα στο ύψος του αφαλού του ηθοποιού.

Αμερικάνικο (ως τα γόνατα): Η λάμπα στο ύψος του στήθους.

Γκρο (πρόσωπο): Η λάμπα στο ύψος των ματιών

Αυτό που έκανε τον κινηματογράφο ξεχωριστή τέχνη από το θέατρο και τη φωτογραφία είναι το cut. Αυτή η τεχνική μπορεί να εφαρμοστεί με επιτυχία και στο Ν.Θ.Σ. Για να λειτουργήσει το cut, χρειάζονται πάνω από ένας προβολείς, σε διαφορετική γωνία/απόσταση ο καθένας. Κάθε φορά πρέπει να φωτίζει μόνο ένας προβολέας και για να γίνει cut ένας άλλος. Αν χρησιμοποιήσουμε πάνω από έναν προβολέα ταυτόχρονα πετυχαίνουμε το dissolve. Δηλαδή έχουμε το ένα κάδρο μέσα στο άλλο. Αν γίνει η αλλαγή δύο πλάνων σταδιακά με dimmer, θα έχουμε το ίδιο αποτέλεσμα που έχει το εφφέ cross στο μοντάζ. Με παρόμοιους τρόπους, μπορούμε να κάνουμε χρήση πολλών εφφέ του ασπρόμαυρου κινηματογράφου για να μεταφερθούμε από το ένα πλάνο στο άλλο. Ενδεικτικά αναφέρω μερικά: Fade in/out, blur in/out, wipe/σκούπα ( σάρωση προς τα αριστερά ή τα δεξιά), βέργες, το εφφέ του κύκλου στην αρχή ή το τέλος ενός πλάνου κλπ.


Επίσης αριστοτεχνικά μπορεί να αποδοθεί η κίνηση λατεράλ από την τέχνη του σινεμά. Λατεράλ, είναι το τράβελινγκ, όπου η κάμερα ακολουθεί το κινούμενο άτομο/αντικείμενο. Στην δική μας περίπτωση, το άτομο δεν θα κινείται στο χώρο, ούτε ο προβολέας. Αυτό που θα κινείται είναι το backround. Φανταστείτε πώς θα αναπαριστούσαμε ένα παιδί που τρέχει στο δάσος. Ο ηθοποιός θα έτρεχε επιτόπου και θα βλέπαμε δέντρα να περνούν από πίσω του. Ένα πολύ εντυπωσιακό και ηδονικό εύρημα, αν γίνει σωστά.

Υπάρχουν χιλιάδες πράγματα που μπορεί να κάνει ένας κανείς με τις σκιές. Η δουλειά του σκηνοθέτη θα γίνει πιο εύκολη και δημιουργική αν έχει μελετήσει πρώτα βασικές αρχές κινηματογράφου κι αυτό γιατί η σκηνοθεσία του Ν.Θ.Σ. είναι εφάμιλλη περισσότερο περισσότερο με αυτήν του κινηματογράφου παρά με εκείνην του θεάτρου. Ωστόσο, πρέπει να 'μαστε εξαιρετικά φειδωλοί με τέτοια ευρήματα. Δεν πρέπει να πέσουμε στην παγίδα και στην ευκολία του τεχνάσματος, του κόλπου, γιατί κινδυνεύουμε να κάνουμε μια κουραστική παράσταση χάνοντας την ουσία. 

Ο δράστης
Ο περφόρμερ δεν είναι κουκλοπαίκτης (ή καλύτερα δεν είναι μόνο αυτό). Στο Ν.Θ.Σ, έχουμε άτομα που κινούνται πίσω από την οθόνη, άλλα που κάνουν τις φωνές αυτών που κινούνται, άλλα που κινούν αντικείμενα/φιγούρες κι άλλους που κινούν τα φώτα. Όλοι είναι περφόρμερ, ακόμα κι οι τελευταίοι, που η δουλειά τους μοιάζει περισσότερο μ' αυτή του εικονολήπτη παρά του φωτιστή-κανονιέρη. Η ακρίβεια και ο συγχρονισμός όλων είναι απαραίτητα για ένα αξιόλογο αποτέλεσμα. 

 Εκφράσεις
Οι εκφράσεις του προσώπου, που είναι πολύ σημαντικές στο θέατρο και ειδικά στον κινηματογράφο είναι αδύνατον να φανούν στη σκιά. Γι αυτό πρέπει να εφευρεθούν άλλοι τρόποι έκφρασης και επικοινωνίας για να καλυφθεί αυτό το κενό. Η πιο εκφραστική κίνηση του σώματος, όπως διδάσκεται από τα διάφορα είδη σωματικού θεάτρου μπορεί να φανεί χρήσιμη. Ωστόσο, αν δεν θέλουμε μια τέτοια σύμβαση και μας ενδιαφέρει μια πιο φυσική προσέγγιση, πρέπει να βρούμε τρόπους να αποφύγουμε αυτή την ανέκφραστη ψυχρότητα. Σε κάθε περίπτωση θα νιώθουμε ότι κάτι λείπει. Η λύση είναι να δώσουμε μορφή στο συναίσθημα του προσώπου, είτε μέσω των μικροκινήσεων δίνοντας σημασία στα cut, με εναλλαγές κοντινού μακρινού, κίνησης πηγής, αλλαγή γωνίας "λήψης", είτε με κάποιο άλλο οπτικό πάντα τέχνασμα. Η φωνή του χαρακτήρα, μουσική, οι ήχοι, όσο εκφραστικά κι αν είναι, δεν θα γεμίσουν το κενό της εικόνας.

Προσωπείο
Κάτι ακόμα που η σκιά μας απαγορεύει να διακρίνουμε στο πρόσωπο είναι τα χαρακτηριστικά του. Αν για παράδειγμα κάποιος έχει άσπρα μαλλιά ή έχει μια μικρή φαλάκρα δε θα φανεί στο προβαλλόμενο είδωλό του. Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι ο ηθοποιός που παίζει προφίλ δεν μπορεί να βλέπει τη σκιά του, κάτι που είναι απαραίτητο για την ακρίβεια των κινήσεων. Και για τα δύο αυτά προβλήματα η λύση που έδωσε ο Larry Reed φαίνεται αρκετά λειτουργική. Η ιδέα του ήταν να φτιαχτούν μάσκες ειδικά για θέατρο σκιών. Η μάσκες (βλ. φωτογραφία) είναι φτιαγμένες κυρίως από σκληρό χαρτόνι και αποτελούνται από δύο αντίθετα πρόσωπα που στερεώνονται στο κεφάλι του ηθοποιού με άνοιγμα γωνίας 45 μοιρών. Έτσι μπορούμε να έχουμε μια μάσκα με πολύ ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως αυτή της Commedia dell' arte, που από μόνη της ορίζει έναν τύπο, αλλά και ο ηθοποιός μπορεί πλέον να παρατηρεί τη σκιά του.

Σκηνικό
Ένα μεγάλο πλεονέκτημα του Ν.Θ.Σ. είναι το ότι το σκηνικό δε χρειάζεται να φτιαχτεί όσο μεγάλο θέλουμε να φαίνεται. Ένα δέντρο που έχουμε κόψει σε χαρτόνι περίπου στο μέγεθος της παλάμης μας μπορεί να φαίνεται 20 φορές μεγαλύτερο στην οθόνη. (Προσοχή όμως: όπως είπαμε και πριν, όσο το αντικείμενο πλησιάζει την πηγή τόσο χάνονται οι λεπτομέρειες. Μία άλλη ιδέα είναι να φτιάξουμε μικρά πλαίσια 70-90 εκατοστών, που να στηρίζονται σε κάποια βάση, ένα κάθε φορά στο ίδιο ύψος μ' αυτό του προβολέα και πάνω σ αυτή την κατασκευή να στήσουμε το σκηνικό μας. Θα μπορούσαμε να εφαρμόσουμε ζελατίνες/διαφανή υλικά σ' αυτά τα πλαίσια και να ζωγραφίσουμε πάνω τους. 

 

Οθόνη
Το βασικότερο βέβαια υλικό της παράστασης είναι η οθόνη. Θα χρειαστούμε ένα συμπαγές αδιάφανο υλικό από το οποίο όμως το φως να περνάει εύκολα. Το ύφασμα δεν είναι η καλύτερη λύση γιατί λόγω της ύφανσης υπάρχουν μικρές τρύπες, οι οποίες, κατά τη διάρκεια της παράστασης, θα προδίδουν την πηγή του φωτός. Κάποιοι χρησιμοποιούν πολύ χοντρά πανιά, που μειώνουν κατά πολύ τη λάμψη του προβολέα, όμως δεν την εξαλείφουν τελείως. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν πλαστικά-συνθετικά υφάσματα όπως αυτά που φτιάχνονται τα μπουφάν, ρυζόχαρτο, ορισμένες οθόνες προβολής κινηματογράφου, ή μουσαμάς.

Γράφει ο Νοrbert Goertz: "Ο ρυθμός της κίνησης, η ταχύτητα τη και η εστίαση στη σιλουέτα επιρεάζουν την ψυχική διάθεση και την ψυχική ένταση κάθε σκηνής σε υψηλό βαθμό". Αν μελετήσει κανείς και πειραματιστεί πάνω σ' αυτή τη νέα θεατρική γλώσσα, θα έχει στα χέρια του ένα πολύτιμο εργαλείο. Θα μπορεί να αγγίζει το σώμα, την ψυχή και το πνεύμα του θεατή, να επικοινωνεί με τη δύναμη του σινεμά και τη μαγεία της σκιάς, σε συνάρτηση με το "εδώ και τώρα" του θεάτρου.

ΑΚ,ΒΧ,ΣΚ